Wysokość zachowku. Jak ją ustalić. Zasady obliczania.
O tym jak ustalić wysokość zachowku mówią przepisy Kodeksu Cywilnego poczynając od art. 991. Po co więc ten wpis? Otóż dlatego, że przepisy, o których mowa są napisane w skomplikowany sposób. Zapoznanie się z nimi często zamiast wyjaśnić temat, wzbudza wątpliwości.
Chcesz zadać pytanie autorowi?
Kliknij TUTAJ i napisz wiadomość.
Wysokość zachowku
Czym w ogóle jest zachowek można sprawdzić we wpisie – „Co to jest zachowek?„. Przysługuje on zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom osoby zmarłej. Kiedy konkretnie oraz pod jakimi warunkami opisano w osobnym artykule pt. „Komu przysługuje zachowek…„. Ogólny sposób ustalania wysokości zachowku zawiera art. 991 § 1 Kodeksu Cywilnego. Gdyby problematyka obliczania zachowku kończyła się na tym przepisie, nie byłoby żadnych większych problemów. Zgodnie z nim uprawnionemu przysługuje 1/2 (dla osób dorosłych i zdolnych do pracy) lub 2/3 (osoby małoletnie lub pełnoletnie ale trwale niezdolne do pracy) udziału, który przypadałby w razie powołania do spadku. Do ustalania wysokości udziału spadkowego stosuje się przepisy dotyczące tzw. dziedziczenia ustawowego, zwane również porządkiem dziedziczenia (możesz o nich przeczytać TUTAJ).
Wzór na obliczenie zachowku
W sytuacjach, w których nikt ze spadkobierców nie został wydziedziczony, nie zrzekł się dziedziczenia, nie odrzucił spadku ani nie został uznany za niegodnego dziedziczenia, do obliczenia wysokości zachowku można zastosować prosty wzór matematyczny. Jednak przed jego zastosowaniem należy sprawdzić czy wszystkie darowizny mogą być doliczane do tzw. substratu zachowku. Można to zrobić klikając TUTAJ.
Do obliczenia wysokości zachowku w pierwszej kolejności potrzebne jest ustalenie wielkości udziału spadkowego. Kolejna kwestia to kwalifikacja czy znajdujemy się w gronie osób, którym przysługuje zachowek w stosunku 1/2 czy 2/3.
Gdy już mamy powyższe współczynniki należy określić wartość spadku, jaki pozostał po zmarłym. Dodatkowo w naszym interesie jest ustalenie czy spadkodawca dokonywał za swojego życia darowizn. Ich wartość bowiem powiększa kwotę, od której obliczamy zachowek, a więc jest to korzystne dla ubiegającego się o zapłatę zachowku.
Jeżeli zostały ustalone powyższe kwestie można zastosować następujący wzór matematyczny:
Z = 1/2 x A x B x (C + D)
Z – zachowek,
A – współczynnik 1/2 lub 2/3 wynikające z wieku i zdolności do pracy,
B – wysokość udziału spadkowego,
C – wartość spadku,
D – wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę za życia.
Brak dojścia do spadku a wysokość zachowku
Na wstępie poprzedniego fragmentu wskazano cztery sytuacje powodujące, że spadkobierca nie dochodzi do udziału w spadku. Mają one duże znaczenie przy obliczaniu zachowku. Wynika to z tego, że art. 992 Kodeksu Cwyilnego mówi, iż przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Dlaczego takie rozróżnienie? Wynika ono stąd, że o zrzeczeniu się dziedziczenia lub wydziedziczeniu wiedział spadkodawca. Wydarzyło się to za jego życia i przy jego udziale. Natomiast uznanie za niegodnego dziedziczenia oraz odrzucenie spadku następują po śmierci spadkodawcy, a więc nie może mieć ich świadomości.
Posiada to też duże znaczenie praktyczne. Zależy od tego, jaka będzie ostateczna wysokość zachowku.
W celu jego uproszczenia wyjaśnienia ustalmy dwie grupy: Nr 1 (wydziedziczeni i zrzekający się dziedziczenia), Nr 2 (odrzucający spadek i niegodni dziedziczenia). Jako przykład załóżmy prostą sytuację, w której po zmarłym udziały spadkowe na podstawie dziedziczenia ustawowego przypadłyby małżonkowi oraz dwójce dorosłych dzieci. Mają oni więc po 1/3 udziału w spadku.
Sytuacja I:
Jedno z dzieci należy do Grupy Nr 1, a więc nie uwzględnia się go przy obliczaniu udziałów w spadku. Powoduje to, że małżonka zmarłego i drugie z dzieci nabywają udziały po 1/2 każde z nich (litera B z wzoru do obliczeń), a nie po 1/3 gdyby.
Sytuacja II:
Jedno z dzieci należy do Grupy Nr 2, a więc uwzględnia się go przy obliczaniu udziałów w spadku. Powoduje to, że małżonka zmarłego i drugie z dzieci nabywają udziały po 1/3 każde z nich (litera B z wzoru do obliczeń).
Wniosek jest taki, że wydziedziczenie lub zrzeczenie się dziedziczenia zwiększa wysokość zachowku. Natomiast odrzucenie spadku lub uznanie za niegodnego dziedziczenia nie powoduje zmian w jego wartości.
Kiedy zrzeczenie się dziedziczenia nic nie zmieni
We wniosku kończącym poprzedni akapit napisałem, że zrzeczenie się dziedziczenia zwiększa zachowek dla pozostałych spadkobierców. Jednak nie zawsze tak jest. Spadkobierca może bowiem zawrzeć z przyszłym spadkodawcą umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia, która nie ma skutku dla dzieci zrzekającego się. Wówczas w jego miejsce wchodzą jego zstępni czyli wnuki spadkodawcy. Przejmują one jego udział. W ten sposób nie może dojść do zmniejszenia się udziałów w spadku pozostałych spadkobierców.
Znowu posłużmy się przykładem. Zmarły Ryszard miał małżonkę Barbarę, córkę Zofię oraz syna Macieja, który z kolei ma dwoje dzieci Joannę i Mikołaja. Syn Maciej zawarł z ojcem Ryszardem umowę, w której zrzekł się dziedziczenia ale bez skutku na swoje dzieci. Wobec tego po Ryszardzie dziedziczą żona Barbara w 1/3, córka Zofia w 1/3, wnuczka Joanna w 1/6 i wnuk Mikołaj w 1/6 (udziały wnuków – po połowie z udziału, jaki miałby syn Maciej, gdyby się nie zrzekł dziedziczenia).
W powyższej sytuacji wysokość udziałów małżonki i córki zmarłego nie zmieniła się, pomimo że miało miejsce zrzeczenia się dziedziczenia przez jednego ze spadkobierców. Miałoby to mieć miejsce tylko wtedy, gdyby syn Maciej nie miał dzieci lub zrzekł się dziedziczenia ze skutkiem rozciągającym się również na nie.
Które darowizny mają wpływ na wysokość zachowku
W podanym wzorze do obliczania zachowku litera D oznacza darowizny. Mowa o takich, które doliczamy przy ustalaniu wartości zachowku. Nie są to jednak wszystkie darowizny. Ustawodawca część z nich wykluczył od zaliczania.
Po pierwsze przy obliczaniu wysokości zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Po drugie przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Wreszcie przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. Pamiętać również należy, że jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
Poprzedni akapit na pozór brzmi jasno. Jednak, wbrew pozorom, tak nie jest. Redakcja przepisów regulujących zaliczanie darowizn może być źródłem częstych błędów w ich rozumieniu. Tematyka ta jest bardzo złożona i obszerna. Dlatego, żeby nie przedłużać tego artykułu zapraszam do lektury TUTAJ. W osobnym artykule opisałem praktyczne problemy z tym związane.
Autor: Radca prawny Marcin Lasota
Wspólnik w Siwek, Szmit & Lasota Kancelaria Radców Prawnych
Chcesz zadać pytanie autorowi? Kliknij TUTAJ i napisz wiadomość.
